Niżej prezentujemy artykuł wspominający życie i pracę Lecha Trzeciakowskiego, który ukazał się w Kwartalniku Historycznym R. CXXV, nr 1/2018.
Profesor Lech Trzeciakowski 1931-2017
Poznańskie środowisko historyczne dotknięte zostało bolesną stratą, 7 stycznia 2017 roku zmarł prof. dr hab. Lech Trzeciakowski, wybitny badacz wieku XIX, znawca historii Niemiec i stosunków polsko-niemieckich, dziejów zaboru pruskiego oraz swego rodzinnego miasta, Poznania. Urodził się 24 grudnia 1931 r. w zaangażowanej patriotycznie rodzinie kupieckiej, jego ojciec i dziadek byli powstańcami wielkopolskimi. Okres niemieckiej okupacji rodzina Trzeciakowskich spędziła w Poznaniu, dzieci uczestniczyły w tajnym nauczaniu. Po wojnie Lech Trzeciakowski uczęszczał do renomowanego liceum im. Karola Marcinkowskiego, zaś po maturze w 1951 r. rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Na wybór kierunku studiów miała wpływ zarówno atmosfera domu rodzinnego, jak i bogata biblioteka historyczna ojca, która dostarczała lektur rozbudzających zainteresowania w tym kierunku. Na studiach, nie wolnych od ówczesnych organizacyjno–ideologicznych kontrybucji, Lech Trzeciakowski uczęszczał na kilka seminariów: mediewistyczne prof. Gerarda Labudy, nowożytnicze prof. Stanisława Szczotki oraz XIX-wieczne prof. Witolda Jakóbczyka, który pracował wtedy nad kolejnymi tomami swych Studiów nad dziejami Wielkopolski w XIX wieku. To właśnie Jakóbczyk stał się naukowym mentorem Lecha Trzeciakowskiego już jako promotor jego pracy magisterskiej dotyczącej politycznego ruchu mieszczańskiego, obronionej w 1955 r. Po ukończeniu studiów Trzeciakowski pozostał na uczelni, gdzie całą swoją karierę naukową związał z powstałym w 1956 r. Instytutem Historii UAM, pracując kolejno na stanowiskach aspiranta, starszego asystenta i adiunkta (1955-1964), docenta (1964-1973), profesora nadzwyczajnego (1973-1981) i profesora zwyczajnego (1981-2001). Doktorat, który obronił w czerwcu 1959 r., został wydany w roku następnym pt. Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890-1894), a oparty był na badaniach nie tylko a archiwach polskich, ale i w NRD-owskich, w tym w kluczowym dla spraw polityki pruskiej oddziale Deutsches Zentralarchiv w Merseburgu. To studium nieudanej próby podjęcia przez poznańskie środowisko konserwatywne polityki porozumienia z niemieckim rządem stanowiło doskonały punkt wyjścia do dalszych badań nad polskimi strategiami narodowymi w zaborze pruskim, jak i nad zagadnieniami polityki wewnętrznej wilhelmińskiej Rzeszy. Warto jednak zauważyć, że wprawdzie głównym obiektem zainteresowania Lecha Trzeciakowskiego miała pozostać historia polityczna, jednak także w roku 1959 ukazało się oparte na sprawozdaniach kościelnych z okresu Wiosny Ludów istotne i do dziś wartościowe studium dotyczące struktury społeczno-zawodowej ludności wyznania katolickiego w dekanatach Borek, Śmigiel i Śrem[1]. W swym naukowym rozwoju Lech Trzeciakowski kroczył bardzo świadomą i przemyślaną drogą, rozpoznawszy badawczo środowisko ziemiańskie i konserwatywne zwrócił się ku istotnemu dla zbiorowości polskiej w Poznańskiem w XIX w. środowisku mieszczańskiemu. Tego też dotyczyła, poprzedzona mniejszymi studiami, gruntowna rozprawa pt. Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, (Poznań 1964), łącząca zagadnienia aktywności politycznej z panoramą przemian społecznych i narodowych zachodzących w wielkopolskich ośrodkach miejskich w badanym okresie. Praca ta stała się podstawą jego habilitacji. W kolejnych latach głównym obszarem zainteresowania Lecha Trzeciakowskiego pozostały kwestie polskiego ruchu narodowego i pruskiej polityki względem Polaków, co skutkowało tekstami ogłaszanymi na łamach periodyków naukowych i prac zbiorowych, w tym w nowatorskich Dziejach Gniezna pod red. J. Topolskiego. Częścią tych badań były studia nad polityką pruską wobec Kościoła katolickiego, których efektem stała się wydana w 1970 r. istotna rozprawa dotycząca kulturkampfu w zaborze pruskim, recenzowana m. in. przez Henryka Wereszyckiego, Adama Galosa, Mieczysława Patera, czy Kazimierza Wajdę. Poszerzała ona wyraźnie spektrum badawcze jej Autora przez ukazanie problemu polskiego w szerokim kontekście sytuacji wewnętrznej Prus/Rzeszy i ówczesnej polityki europejskiej. Praca spotkała się też z znacznym rezonansem międzynarodowym, w 1990 r. wydana została w przekładzie angielskim w prestiżowym nowojorskim wydawnictwie Uniwersytetu Columbia[2]. Swoistym podsumowaniem wcześniejszej aktywności badawczej okazał się rok 1973, gdy z jednej strony L. Trzeciakowski opublikował rozdziały dotyczące spraw wyborczych i parlamentarnych oraz I wojny światowej w II tomie dziejów Wielkopolski pod red. Witolda Jakóbczyka, z drugiej książkę Pod pruskim zaborem 1850-1918. Ten popularnonaukowy zarys dziejów zaboru pruskiego ukazał się w znanej serii „Z pieczęcią” wydawnictwa Wiedza Powszechna i do dziś jest w gruncie rzeczy jedynym opracowaniem tego rodzaju. Jak wspominał jego Autor, jeden z warszawskich profesorów dziękował mu za to mówiąc, iż wreszcie można się zapoznać z tak „egzotycznym” tematem...
W roku 1973 Lech Trzeciakowski otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego i rozpoczął bardzo aktywny okres swej działalności organizacyjnej. W Instytucie Historii UAM objął wtedy kierownictwo nowo powołanego Zakładu Historii Kultury. W latach 1973-1978 pełnił też funkcję dyrektora Instytutu Zachodniego i kierownika Zakładu Badań nad Polonią Zagraniczną PAN w Poznaniu. Został członkiem Komitetu Nauk Historycznych PAN, Komitetu Badań Polonii PAN, Instytutu Polonijnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z pełnieniem tych funkcji wiązały się liczne kontakty zagraniczne, zwłaszcza z uczonymi niemieckimi z NRD i RFN, z tymi ostatnimi także w ramach Komisji UNESCO PRL – RFN ds. Podręczników Szkolnych (od 1973), w której prace Profesor bardzo sobie cenił. Inny obszar kontaktów wyznaczyły jego wyjazdy na gościnne profesury do Stanów Zjednoczonych (1970, 1977). Zapewne także charakter instytucji, z którymi był wówczas związany, sprawił, iż zainteresowania badawcze Lecha Trzeciakowskiego objęły teraz także tematykę emigracyjną i polonijną, a zwłaszcza pogłębiane zagadnienia stosunków polsko – niemieckich również w XX wieku. Warto podkreślić, iż Lech Trzeciakowski należał do tych historyków, którzy zerwali z polonocentrycznym spojrzeniem na dzieje zaboru pruskiego inspirując jeszcze w latach 60. badania nad społecznością niemiecką, a następnie także żydowską zamieszkującą te obszary w XIX wieku. Wyrazem tego były przygotowywane pod jego kierunkiem dysertacje doktorskie poruszające tę problematykę, z których trzy stały się podstawą przekrojowej pracy Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920[3]. Istotnym osiągnieciem Lecha Trzeciakowskiego było autorstwo rozdziału syntetyzującego historię ziem polskich w XIX wieku w Dziejach Polski pod red. J. Topolskiego (Warszawa 1975), gdzie zastosował nowatorskie ujęcie akcentujące elementy ponadzaborowej jedności i związków łączących zjawiska zachodzące w poszczególnych dzielnicach podzielonej Polski.
W roku 1979, po przejściu na emeryturę prof. Witolda Jakóbczyka, Lech Trzeciakowski został kierownikiem Zakładu Historii Polski XIX i XX wieku w Instytucie Historii UAM, by pełnić tę funkcję przez następne 22 lata. Z kolei w roku 1981 uzyskał profesurę zwyczajną. Wśród rozmaitych aktywności dołączyła wtedy jeszcze jedna, został mianowicie konsultantem historycznym serialu telewizyjnego pt. Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy w reżyserii Jerzego Sztwiertni, który emitowany w 1982 roku odegrał bardzo istotną rolę w odrodzeniu wielkopolskiej tożsamości historycznej. W jego zainteresowaniach badawczych coraz większe miejsce zaczęła zajmować wtedy problematyka dziejów Poznania, czym zajmował się już wcześniej, m. in. wydając– wespół z Zygmuntem Borasem – popularne kalendarium W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do roku 1918 (Poznań 1969), które doczekało się kilku wydań i było przez wiele lat podstawowym kompendium historii stolicy Wielopolski. Teraz badania Lecha Trzeciakowskiego skierowały się ku zagadnieniom życia codziennego, co wyraziło się w wydaniu wespół z żoną Marią książki pt. W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta (Poznań 1982, 1986). Kontynuacją tego kierunku była redakcja wraz z Jerzym Topolskim – dwóch tomów Dziejów Poznania (1994, 1998) z których pierwszy obejmował okres porozbiorowy, kolejny zaś dwudziestolecie międzywojenne oraz II wojnę światową. Zwłaszcza w pierwszym istotny był też wkład autorski Lecha Trzeciakowskiego, który napisał części dotyczące spraw politycznych, stosunków narodowych oraz życia codziennego. Zaangażowanie Profesora w badania dziejów Poznania wyraziło się także w wejściu w roku 1983 najpierw do Rady Redakcyjnej, a następnie do Kolegium Redakcyjnego zasłużonego kwartalnika historyczno-miejskiego, wydawanej od 1923 r. „Kroniki Miasta Poznania”, którą wzbogacał swą ogromną wiedzą nie tylko o sprawach miejskich, ale w ogóle o dziejach XIX wieku. Dopełniło to tylko obraz wcześniejszej aktywności Lecha Trzeciakowskiego w obszarze czasopiśmiennictwa historycznego, które wyrażało się w przewodniczeniu komitetu redakcyjnego „Studiów i Materiałów do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” oraz zasiadaniu w radach redakcyjnych takich pism jak m. in. „Polish Western Affairs”, czy „Kwartalnik Historyczny”. W latach dziewięćdziesiątych i dwutysięcznych Profesor nie zaniedbywał jednak swych dotychczasowych obszarów badawczych, w roku 2003 w Wydawnictwie Sejmowym ukazała się praca podsumowująca wieloletnie studia nad dziejami politycznymi zaboru pruskiego pt. Posłowie polscy w Berlinie 1848-1928, zaś w 2009, w znanej serii Ossolineum zapowiadana od dawna biografia Ottona von Bismarcka.
W latach 80. Lech Trzeciakowski włączył się też aktywnie w działalność międzynarodowych gremiów historycznych biorąc udział w kolejnych światowych kongresach nauk historycznych i uczestnicząc w pracach Commission Internationale des Études Historiques Slaves, gdzie w roku 1991 objął urząd sekretarza generalnego, zaś w latach 2000–2005 sprawował funkcję wiceprezydenta i prezydenta, a po zakończeniu kadencji prezydenta honorowego. Chętnie był też zapraszany do wygłaszania wykładów już nie tylko tradycyjnie w Niemczech, ale i we Włoszech, Kanadzie, a nawet w Japonii. Podkreślić trzeba, że był znakomitym wykładowcą, co znajdowało swój wyraz zarówno na uniwersyteckiej katedrze, jak i przy rozmaitych okazjach publicznych, by wspomnieć choćby poznańską część uroczystości związanych ze sprowadzeniem szczątków Ignacego Jana Paderewskiego w 1992 roku, gdy przed Bazarem setki osób wysłuchały Jego podniosłego wystąpienia.
Talent wykładowcy i naukowa klasa, a także żywa, interesująca osobowość przyciągały do Profesora Trzeciakowskiego liczne grono uczniów, w trakcie swej zawodowej aktywności wypromował ponad 300 magistrów i 26 doktorów. Jego seminarium doktorskie, odbywające się raz w miesiącu w piątek o godz. 13.30, stało się prawdziwą instytucją życia naukowego Poznania, gromadząc nie tylko historyków, ale i zajmujących się XIX wiekiem historyków sztuki, historyków medycyny, muzealników czy badaczy dziejów kultury muzycznej. Przewinęli się przez nie chyba wszyscy młodzi badacze zajmujący się historią zaboru pruskiego w wieku XIX z ośrodków akademickich całej Polski, ale i z Niemiec i USA.
Był Lech Trzeciakowski postacią znaną, honorowaną i nagradzaną, także państwowymi orderami i odznaczeniami, w tym Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Wyrazem międzynarodowego uznania była przyznana mu w 2001 roku przez niemiecką Fundację Alfreda Toepfera Nagroda Herdera, wręczona tradycyjnie w Wiedniu. Jego rodzinne miasto, Poznań nagrodziło go w 2011 roku tytułem honorowego obywatela, rok później Uniwersytet im. Adama Mickiewicza wyróżnił go w najbardziej godny w świecie akademickim sposób, poprzez uroczyste odnowienie doktoratu. Lech Trzeciakowski odcisnął wyraźne piętno na współczesnych badaniach dziejów Polski zwłaszcza zaboru pruskiego, stosunków polsko-niemieckich, a także dziejów Niemiec, co wyraziło się nie tylko w jego licznych, liczących ponad 300 pozycji pracach, ale i w żywym inspirowaniu badań tej problematyki, kontynuowanej dziś – na różnych obszarach - przez jego uczniów. Ostatnie seminarium Profesora było zaplanowane na piątek 13 stycznia 2017 roku. Zamiast jednak w wypełnionym bez reszty książkami gabinecie w Collegium Historicum przy Ul. Św. Marcin, jego uczniowie zebrali się wraz z setkami poznaniaków dnia następnego, w sobotę 14 stycznia, na Cmentarzu Zasłużonych na Wzgórzu Św. Wojciecha w Poznaniu, towarzysząc prof. Lechowi Trzeciakowskiemu w Jego ostatniej drodze.
Przemysław Matusik
(Instytut Historii UAM)
[1] Struktura społeczno-zawodowa ludności wyznania katolickiego w dekanatach Borek, Śmigiel i Śrem w roku 1848, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1959, t. 5, z. 1, s. 309-328.
[2] Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970; The Kulturkampf in Prussian Poland. East European Monographs, Distributed by Columbia University Press, New York 1990.
[3] B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920, pod red. L. Trzeciakowskiego, Poznań 1976.
